czwartek, 28 marca
Shadow

Cewki i dławiki

Elementy indukcyjne tj. cewki i dławiki stosuje się w obwodach, których własności zależą od częstotliwości. Zwykle wykonane są one w postaci pewnej ilości zwojów drutu miedzianego, nawiniętego na rdzeniu magnetycznym, lub bez rdzenia. Produkuje się wiele różnych rodzajów elementów, o indukcyjności od kilku nanohenrów (nH) do dziesiątków henrów (H).

Indukcyjność jest to cecha cewki, która przeciwdziała wszelkim zmianom płynącego przez nią prądu. Mechanizm ten wynika z działania siły elektromotorycznej (SEM) indukcji w cewce. Cewka o indukcyjności 1 H daje siłę elektromotoryczną 1 V, jeżeli prąd przepływający zmienia się z prędkością 1 A/s (1 H = 1 Vs/A).

Oto kilka przykładów zastosowania cewek, lub dławików:

Filtry strojone (obwody rezonansowe). Służą do wybierania, lub tłumienia pewnych częstotliwości. Do tego potrzebne są cewki o wysokiej wartości Q (dobroci) i dobrej stabilności. Cewki takie na ogół nawinięte są bez rdzenia, albo mają rdzeń karbonylowy lub ferrytowy – często ze szczeliną powietrzną. Popularne są również cewki toroidalne, cewki o regulowanej indukcyjności, ekranowane lub bez ekranu.

Filtry RFI (przeciwzakłóceniowe). Służą do tłumienia niepożądanych sygnałów w.cz. (zakłóceń). Cewka taka powinna mieć wysoką impedancję w dużym zakresie częstotliwości (niska dobroć Q), Nadają się tu cewki z rdzeniami ferrytowymi. Przy małych prądach często stosuje się rdzenie toroidalne, które mają obwód magnetyczny zamknięty i małe pole rozproszenia. Przy wyższych prądach wprowadza się szczelinę, albo stosuje się rdzeń z otwartym obwodem magnetycznym, np. pręt ferrytowy.

Filtrowanie prądu stałego i magazynowanie energii. W impulsowych zasilaczach sieciowych stosuje się dławiki do filtracji zakłóceń o wysokich częstotliwościach, a w przetwornikach DC/DC – do magazynowania energii. W takich przypadkach ważne jest, aby cewka dobrze pracowała przy dużej składowej stałej bez nasycenia rdzenia. W tych zastosowaniach najczęściej stosuje się rdzenie ferrytowe.

Cewki przedstawiają dla prądu zmiennego oporność zależną od częstotliwości, która nazywa się reaktancją i oporność dla prądu stałego, która jest w istocie rezystancją zastosowanego drutu. Reaktancję indukcyjną XL oblicza się ze wzoru:

Reaktancja indukcyjna

gdzie omega, f – częstotliwość

Impedancja Z cewki przy danej częstotliwości jest wartością zespoloną rezystancji i reaktancji

Impedancja

Ażeby było łatwiej zrozumieć cewką jako element obwodu elektrycznego, możemy zastosować uproszczony schemat zastępczy:

Schemat zastępczy cewki

gdzie:
L – indukcyjność,
RS – rezystancja szeregowa (rezystancja drutu + pozostałe straty w drucie i rdzeniu),
CL – pojemność własna cewki np. pojemność między warstwami uzwojeń, zwana też pojemnością upłynnościową, pasożytniczą albo rozproszoną.

Dobroć Q (ang. Quality), jest stosunkiem reaktancji cewki do rezystancji szeregowej. Niższa rezystancja daje wyższą dobroć i filtry mają wówczas większe nachylenie zbocza.

Q = XL / RS

Pojemność własna cewki CL wraz z indukcyjnością tworzy obwód rezonansowy. Częstotliwość takiego obwodu nazywana jest częstotliwością rezonansu własnego SRF. Pojemność własna może stwarzać problemy przy wyższych częstotliwościach, o ile nie uwzględni się jej przy obliczeniach. Częstotliwość przy pomiarze dobroci powinna wynosić nie więcej niż 1/10 tej częstotliwości.

Obliczanie cewek bez rdzenia

Interesująca może być dla nas energia magazynowana w cewce. Można ją wyliczyć ze wzoru:

W = 1/2 x L x I2

gdzie: W – energia w J, L – indukcyjność cewki, I- prąd przepływający przez cewkę.

Zanim przejdziemy do obliczania cewki należy stwierdzić, że również prosty odcinek przewodu posiada indukcyjność. Powinno się zwrócić na to szczególnie uwagę, gdy mamy do czynienia z wysokimi częstotliwościami. Dlatego wyprowadzenia elementów powinny być jak najkrótsze, np. przy szeregowym połączeniu z kondensatorem. W przeciwnym razie może powstać odwód drgający.

Wzór na indukcyjność przewodu jest następujący:

Wzór na indukcyjność przewodu

Mając długość przewodu l i średnicę d w cm, indukcyjność otrzymamy w uH (mikroHenrach). Współczynnik x zależny jest od częstotliwości i kształtu. Prosty drut i wysoka daje x = 1, niska częstotliwość x = 0,75. Jeśli drut zostanie zgięty, to indukcyjność będzie mniejsza. Krąg jednozwojowy ma x = 2,45 przy częstotliwościach wysokich, i 2,20 – przy niskich, a kwadrat odpowiednio 2,85 i 2,60.

Jeżeli chce się zwiększyć indukcyjność, to można otoczyć przewodnikiem materiał magnetyczny np. w postaci ferrytu, lub nawinąć wiele zwojów spiralnie. W tym drugim przypadku, drut jest w prawdzie zwinięty, ale efekt wzajemnego oddziaływania zwojów będzie duży (indukcyjność wzajemna zwojów). Indukcyjność cewki wzrasta proporcjonalnie z kwadratem liczby zwojów w cewce.

Indukcyjność cewki powietrznej jednowarstwowej można obliczyć ze wzoru:

Indukcyjność cewki powietrznej jednowarstwowej

gdzie: długość cewki l i średnica d w cm, n – liczba zwojów, L – indukcyjność cewki w mH (miliHenrach). Najwyższą wartość dobroci otrzyma się wówczas, gdy długość cewki jest 2 do 2,5 raza większa niż jej średnica, średnica cewki powinna być 5 razy większa niż średnica drutu.

Indukcyjność cewki powietrznej wielowarstwowej oblicza się wg wzoru:

Indukcyjność cewki powietrznej wielowarstwowej

gdzie: d – średnia wartość średnicy, a – grubość uzwojenia wzdłuż promienia (wszystko w cm). L – indukcyjność w uH (mikroHenrach).

Dla cewek drukowanych, które wykonuje się na laminowanych płytkach drukowanych o grubości folii 35 um (mikrometrów), indukcyjność oblicza się wg następującego wzoru:

L = nDm(nK1 + K2)

gdzie:
L – indukcyjność w uH (mikroHenrach)
n – liczba zwojów
Dm = c + d – średnica cewki w cm, (patrz rysunek poniżej)
K1 stała, odczytywana z wykresu:

współczynnik K1

K1 stała, odczytywana z wykresu:

współczynnik K2

Przy innym wykonaniu cewki niż okrągła, nawinięta spiralnie, do wyliczenia średnicy obliczeniowej Dm możemy zastosować przybliżone wzory przeliczeniowe:

przybliżone wzory przeliczeniowe

Przykład: cewka drukowana o d1 = d2 = 0,5mm, grubość warstwy miedzianej 35 um (mikrometra), 14 zwojów i d = 10mm. Obliczenie indukcyjności:
Dla c = n(d1+d2 = 14mm otrzymuje się Dm = 14 + 10 = 24 mm
Dla c/Dm = 14/24 = 0,58 otrzymuje się K1 = 9,2×10-3
Dla (d1+d2)/d1 = 2 otrzymuje się K2 = 3,5×10-3
Z czego obliczamy końcowy wynik:
L = 14 x 2,4 ( 14 x 9,2 x 10-3 + 3,5 x 10-3 ) = 4,45 uH (mikroHenra).

Cewki z rdzeniem W celu zwiększenia indukcyjności, jak już wcześniej wspomniano, można zastosować rdzeń z materiału ferromagnetycznego. Najczęściej spotykanymi materiałami są ferryty proszek żelazny (żelazo karbonylkowe). Są one określane jako miękkie materiały magnetyczne tzn., że w chwili zaniku pola elektromagnetycznego zanika duża część ich strumienia magnetycznego. Przeciwieństwem są twarde materiały magnetyczne, tzn. takie, które stosuje się np. na magnesy stałe.

Ferryt jest ceramicznym, mikrokrystalicznym materiałem, składającym się z malutkich kryształków tlenku żelaza (Fe2O3) i domieszek metali. Najczęściej spotykanymi kombinacjami jest mangan-cynk (MnZn) i nikiel-cynk (NiZn).

Ferryty manganowo-cynkowe mają najwyższą przenikalność (ui) i indukcję nasycenia strumienia (BS), podczas gdy ferryty niklowo-cynkowe, mają wyższą rezystancję (niższe straty) i nadają się najlepiej dla częstotliwości powyżej 1 MHz.

Zalety ferrytów to: bardzo wysoka przenikalność (ui 100-10000), niskie straty i możliwość pracy na wysokich częstotliwościach, wada – niska indukcja nasycenia (Bs<0,5T). Oznacza to, że ferryty bardzo łatwo się nasycają i trzeba tym pamiętać, kiedy ma się do czynienia ze znacznymi składowymi stałymi prądu. Aby przeciwdziałać temu, należy używać rdzeni ferrytowych z otwartym obwodem magnetycznym np. w postaci pręta, lub wprowadzić szczelinę powietrzną do obwodu magnetycznego.

Rdzenie ferrytowe stosuje się do cewek na wysokie częstotliwości, w filtrach przeciwzakłóceniowych (RFI) i transformatorach zasilaczy pracujących do 1MHz. Produkowane są jako toroidy, rdzenie kubkowe, rdzenie z kształtkami RM, C i E, koraliki, pręty gwintowane, bloki, itd.

Rdzenie proszkowe – jak sama nazwa wskazuje – składają się ze sproszkowanego żelaza, w którym cząsteczki są izolowane od siebie nawzajem, np. przez utlenienie powierzchni. Po dodaniu środka wiążącego, materiał prasuje się dla uzyskania właściwego kształtu i wygrzewa w piecu.

Największą zaletą rdzeni proszkowych w porównaniu z ferrytami jest fakt, że wytrzymują one wysokie prądy płynące w uzwojeniu, indukcja nasycenia (BS) jest ok. 1,5T. Są one także stabilne temperaturowo i mają wysoką dobroć, wytrzymują również wysokie częstotliwości. Poważną ich wadą jest niska przenikalność (ui = 2 – 90). jest to wynikiem istnienia dużej liczby małych szczelin powietrznych pomiędzy cząsteczkami żelaza, co powoduje, że łączna szczelina będzie bardzo duża.

Rdzenie proszkowe stosowane są przede wszystkim do filtracji prądu stałego i zmiennego o niskiej częstotliwości (50 Hz). Używa się ich również jako dławików do magazynowania energii w stabilizatorach impulsowych, filtrach i przy dopasowywaniu impedancji przy wysokich częstotliwościach. Rdzenia te produkuje się przede wszystkim jako toroidalne.

Rdzeni z blach stalowych używa się prawie wyłącznie do wykonywania transformatorów sieciowych, w których straty (powodowane przez indukowane prądy wirowe) są tak duże, że praktycznie nie można ich używać do częstotliwości powyżej 1 kHz.

Przy konstruowaniu cewek z rdzeniami ferromagnetycznymi potrzebna jest pewna wiedza o magnetyzmie. Zaczniemy więc od podstaw teorii magnetyzmu.

Pole magnetyczne

Kiedy prąd przepływa przez cewkę, która jest nawinięta na rdzeniu, to powstaje siła magnetomotoryczna (mmf), która powoduje powstanie strumienia magnetycznego w rdzeniu. Wielkość tego strumienia zależy od reluktancji rdzenia (Rm). Reluktancję można przyrównać do „rezystancji magnetycznej” (analogicznie z prawem Ohma U = I x R).

siła magnetomotoryczna

Jednostką siły magnetoelektrycznej jest Amperozwój, ale wyraża się ją w A, ponieważ zwój jest bezwymiarowy. Czasami używa się angielskiego określenia At (Ampereturns). Jednostką strumienia magnetycznego jest 1 Weber (Wb).

Jeśli odniesie się siłę magnetomotoryczną do skutecznej wartości długości linii magnetycznej (le) w metrach, to otrzyma się natężenie pola magnetycznego w A/m (albo At/m)

H = N x I / le

Natężenie pola magnetycznego jest więc równe iloczynowi liczby zwojów i prądu, podzielonemu przez skuteczną wartość długości drogi strumienia. Należy zauważyć, że wartość skuteczna nie jest równa fizycznej długości rdzenia.

Gęstość strumienia B – zwana też indukcją – jest to strumień podzielony przez skuteczną powierzchnię magnetyczną.

Gęstość strumienia

Gęstość strumienia B ma jednostkę Tesla (T). 1T = 1Wb/m2.

Krzywa histerezy

Krzywa histerezy

Pętla B/H pokazuje zależność gęstości strumienia B materiału od natężenia pola magnetycznego H. W materiale ferromagnetycznym w stanie spoczynku domeny magnetyczne sę nieuporządkowane, przypadkowo ułożone w różnych kierunkach. W sumie ich działania magnetyczne kompensują się. Kiedy wprowadzone zostaje zewnętrzne pole magnetyczne, molekularne domeny magnetyczne zwrócą się w takim kierunku, aby był on identyczny ze strumieniem magnetycznym. Im wyższe jest natężenia pola magnetycznego H, tym więcej domen magnetycznych zostaje w ten sposób zwróconych. Kiedy wszystkie cząsteczki, czyli domeny magnetyczne zostaną skierowane w tym samym kierunku, materiał wejdzie w stan nasycenia BS i nie można już osiągnąć większej indukcji (gęstości strumienia), nawet, gdy dodatkowo powiększy się natężenia pola magnetycznego H. Kiedy zmniejszamy natężenie pola magnetycznego, to krzywa magnesowania nie wraca poprzednią drogą, ponieważ część domen magnetycznych nie wraca do swojego poprzedniego położenia. Kiedy natężenie pola magnetycznego jest równe zeru (H=0), to w dalszym ciągu istnieje pewien strumień w materiale. Ta gęstość strumienia nazywana jest remanencją magnetyczną Br. W celu wyzerowania strumienia rdzenia wymagany jest strumień skierowany w przeciwnym kierunku. To natężenia strumienia magnetycznego, które potrzebne jest do tego celu, zwane jest natężeniem koercji Hc.

Przenikalność magnetyczna
Poniżej podany jest wzór na zależność indukcji B i natężenia pola magnetycznego H:

zależność indukcji B i natężenia pola magnetycznego H

Gdzie u (mi) jest przenikalnością magnetyczną i można ja porównać do „przewodności magnetycznej”. W przedstawieniu graficznym, przenikalność jest to nachylenie krzywej histerezy. Przenikalność jest szeroką definicją i w zasadzie równa jest u0 x ur, gdzie u0 jest przenikalnością próżni, a ur przenikalnością względną w stosunku do u0. Np. ur=100 oznacza, że przenikalność materiału jest 100 razy większa, niż przenikalność próżni. Wzór ten można również zapisać jaki:

zależność indukcji B i natężenia pola magnetycznego H

Przenikalność próżni jest równa Przenikalność próżni

W zamkniętym obwodzie magnetycznym, takim jak toroid, ur nazywa się przenikalnością początkową (albo przenikalnością toroidu utor). Ona ma właściwą wartość tylko przy niskiej gęstości strumienia (B<0,1mT).

W obwodzie magnetycznym ze szczeliną powietrzną, ur nazywa się przenikalnością skuteczną ue. Ze względu na fakt, że przenikalność materiału nie jest liniowa w funkcji Bi H (krzywa histerezy), mówi się również o innych rodzajach przenikalności.

Przenikalność amplitudowa (ua), to jest przenikalność określana dla przypadku, kiedy prąd przepływający przez cewkę, jest wyłącznie prądem przemiennym. Już przy kilku mT, może być duża odchyłka w stosunku do ur. Jest ona największa w pobliżu połowy indukcji nasycenia Bs, gdzie może ona być 2-3 razy większa. Przenikalność zmienia się w zależności od natężenia pola.

Przenikalność rewersyjna (inkrementalna) występuje wówczas, kiedy występuje składowa stała i zmienna prądu – np. w cewce filtru zasilacza. W tym wypadku przenikalność zmienia się w zależność od natężenia pola magnetycznego. Rdzeń żelazny powoduje, że przenikalność wzrasta do 10000 A/m podczas gdy ferryty, już przy kilkuset A/m, wchodzą w stan nasycenia i tracą przenikalność.

Obliczenia cewki z rdzeniem Aby w prosty sposób można były obliczyć rdzeń, podaje się w danych technicznych skuteczne wymiary magnetyczne , które określane są jako: skuteczna długość le, skuteczna powierzchnia Ae, skuteczna objętość Ve. O ile rdzeń nie jest toroidalny, podaje się wymiary podaje się wymiary dla toroidu o analogicznych właściwościach. Suma Ie/Ae nazywana jest współczynnikiem rdzenia (współczynnikiem kształtu).

Aby wyliczyć indukcyjność, korzysta się z następującego wzoru:

indukcyjność

Aby uprościć obliczenia, wyciąga się często przenikalności i współczynnik rdzenia i podaje współczynnik AL

współczynik AL

więc:

L = n2 x AL

Przykład: Potrzebna jest cewka 100uH, rdzeń posiada wartość AL=800nH/n2. Rozwiązanie:

ilość zwojów
ilość zwojów

Pamiętać należy o podaniu L w nH o ile AL jest podana w nH/n2.

Pręty ferrytowe używa się nie tylko jako rdzenie antenowe, ale równie często jako rdzenie w cewkach w.cz. i w cewkach filtrów przeciwzakłóceniowych. Mają one otwarty obwód magnetyczny, co powoduje, ze przez cewki mogą płynąć duże prądy bez nasycenia rdzenia.

Indukcja (gęstość strumienia) w rdzeniu
Ważne jest wyliczenie wartości indukcji B w rdzeniu, aby uniknąć wejścia w nasycenie. Jeżeli rdzeń jest nasycony, ma przenikalność równą 1 i indukcyjność cewki jest taka sama, jakby to była cewka powietrzna. Oprócz tego występują duże straty, które zamieniają się na ciepło, szczególnie przy wysokich częstotliwościach. Indukcję można obliczyć na kilka sposobów. Jeden z nich to wyliczyć najpierw natężenie pola H ze wzoru:

H = n x I / Ie

a następnie wyliczyć indukcję ze wzoru:

Indukcja B

Indukcję B otrzymuje się w Teslach. O ile jest to czysty prąd stały, można używać następującego wzoru:

Indukcja B

gdzie: L – indukcyjność, I – prąd, n – liczba zwojów, Ae – powierzchnia skuteczna. Dla niefiltrowanego dwu połówkowego prostowanego prądu, obowiązuje wzór:

Indukcja B

gdzie: Ueff – wartość skuteczna napięcia pulsującego, f – częstotliwość. Często mamy do czynienia z napięciem o pewnej pulsacji. Indukcję można wówczas obliczyć dokładnie, albo, przy zaakceptowaniu wartości nieco zawyżonej, można przyjąć sumę wartości szczytowej i składowej stałej.

Przy prądzie zmiennym sinusoidalnym stosuje się wzór:

Indukcja B

gdzie: Ueff – wartość skuteczna napięcia.

Dla przebiegu prostokątnego wzór przybierze postać:

Indukcja B

gdzie: U – jest napięciem szczytowym.

Wydzielanie ciepła
W aplikacjach powyżej 100 kHz, nasycenie ni jest tak wielkim problemem jak wydzielanie ciepła. Druty na cewkach grzeją się zarówno od składowej stałej, jak i zmiennej prądu, podczas gdy rdzeń grzeje się jedynie od prądu zmiennego. Następujące wartości maksymalne indukcji (dla prądu zmiennego) mogą służyć jako orientacyjne, zarówno dla ferrytów, jak i rdzeni karbonylowych:

Częstotliwość [MHz] 0,1 1 7 14 21 28
Indukcja max. [mT] 50 15 6 4,5 4 3

W aplikacjach, gdzie występuje prąd stały ze składową zmienną, np. w cewkach filtru zasilacza, mamy pomijanie małe straty, o ile całkowita gęstość strumienia nie przekracza 200 mT dla większości ferrytów, i 500 mT dla rdzeni proszkowych.

Zależność od temperatury
Przenikalność ferrytu albo rdzenia proszkowego zależy silnie od temperatury. Generalnie przenikalność wzrasta aż do pewnej temperatury (punkt Curie), gdzie gwałtownie spada.

Współczynnik temperaturowy podaje zmianę przenikalności na K w określonym zakresie temperaturowym. Zmianę indukcji w funkcji zmiany temperatury można wyliczyć z następującego wzoru:

Indukcja B

Ze wzrostem temperatur wzrastają również straty. Kiedy przenikalność wzrasta, mamy wyższą gęstość strumienia, a przez to też. wyższe straty histerezy. Poza tym, ze wzrostem temperatury zmniejsza się rezystancja właściwa, co powoduje, że straty na prądy wirowe wzrastają.

Jednostki magnetyczne
Na zakończenie, ze względu, że w różnych katalogach stosuje się inne (nie podstawowe) jednostki magnetyczne warto wiedzieć jak się je przelicza.

  • Siła magnetomotoryczna
    1 G (gilbert) = 1,257 A
    1 A = 0,796 G
  • Strumień magnetyczny
    1 M (maxwell) = 10-8 Wb
    1 Wb = 108 M
  • Natężenie pola magnetycznego
    1 Oe (oersted) = 79,6 A/m
    1 A/m = 1,257 x 10-2 Oe
  • Indukcja (gęstość strumienia)
    1 G (gauss) = 10-4 T
    1 T = 104 G

Kod barwny
Obecnie bezproblemowo są już dostępne miniaturowe dławiki osiowe. W wielu zastosowaniach nie warto męczyć się nad własnoręcznym wykonywaniem cewek, a znacznie lepiej jest zastosować dławik o określonej indukcyjności. Podobnie jak na rezystorach, do oznaczania parametrów dławików, zastosowano kod paskowy.
Warto zapoznać się z tym sposobem kodowania; szczególnie gdy przyjdzie nam szybko odnaleźć dławik o określonej indukcyjności w pudełku z setką innych luźnych dławików.

Zacznijmy więc od standardowej tabelki, którą najlepiej jest zawsze mieć pod ręką. Po pewnym czasie sami zapamiętacie tą tabelkę i ściągawka nie będzie wam już potrzebna.

\ Cyfry znaczące Mnożnik Tolerancja
srebrny
złoty
czarny
brązowy
czerwony
pomarańczowy
żółty
zielony
niebieski
fioletowy
szary
biały
brak


0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
x10 nH
x100 nH
x1 uH
x10 uH
x100 uH
x1 mH
x10 mH
x100 mH
x1 H
x10 H
x100 H
x1000 H
10%
5%

1%
2%


0,5%
0,25%
0,1%


20%

Kodowanie dławików charakteryzuje się umieszczeniem czterech kolorowych pasków na zewnętrznej warstwie epoksydowej.

Kod barwny

Pierwszy pasek oznacza zgodnie z powyższą tabelą pierwszą liczbę znaczącą. Drugi pasek oznacza drugą liczbę znaczącą. Trzeci pasek jest mnożnikiem. Czwarty pasek oznacza tolerancję indukcyjności znamionowej. Jeżeli mamy dławik tylko z trzema paskami to traktujemy go podobnie, a brak czwartego paska oznacza tolerancję 20%. Dla przykładu dławik oznaczony: brązowy-czerwony-czarny-srebny oznacza 12 uH i tolerancję 10%.

Jeżeli kolory pasków są słabo czytelne lub nie można określić, który pasek jest pierwszy a który ostatni, nie przejmuj się, w takich przypadkach pomoże znajomość szeregów E – większość dławików dostępna jest o wartościach indukcyjności z szeregu E12 (red. tak samo jak dla rezystorów). Odczytaj wartość indukcyjności takiego dławika i sprawdź czy taki dławik istnieje w danym szeregu. Jeżeli nie występuje w danym szeregu oczytana przez nasz wartość – znaczy to, że należy odczytać go w odwrotnej kolejności.


Artykuł napisany przez Romana S.
Literatura: P.Horowitz W.Hill „Sztuka elektroniki”, A.Janeczek „Konstrukcje krótkofalarskie”, Katalog ELFA49

5/5 - (2 ocena/y)

2 Comments

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *


Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.